Leven in waarheid

Vorige maand is Vaclav Havel overleden. Hij was één van de bekendste dissidenten van de voormalige Sovjet Unie en later, enigszins tegen wil en dank, president van Tsjecho-Slowakije en daarna Tsjechië. Een man die vanwege zijn morele autoriteit meer was dan de essayist, toneelschrijver, politicus en andere rollen die hij vervulde. Een man die er bovenuit stak.

Leven in een leugen

Zijn bekendheid heeft Havel te danken aan zijn rol als dissident ten tijde van het communisme in het voormalige Tsjecho-Slowakije. In zijn essays en toneelstukken schreef hij dat het communistische systeem berustte op leugens en mensen dwong om in die leugens mee te gaan. Maar een systeem dat op leugens gebaseerd is, is niet sterk geworteld en zodoende kwetsbaar voor de uitingen en acties van mensen die de schijnvertoning blootleggen. En dat deed Havel. Hij stelde dat leven in een leugen geen leven is. Het ontneemt de mens zijn waardigheid. Een menswaardig bestaan is alleen mogelijk door in waarheid te leven.

Leven in waarheid

Volgens Havel was ‘leven in waarheid’ de manier om in een totalitaire staat je eigenwaarde en integriteit te behouden. Het was ook de manier om het totalitaire regime te ondermijnen en uiteindelijk te verslaan. Als steeds meer mensen dingen doen, al zijn ze nog zo klein en onbeduidend, die duidelijk maken dat ze de leugen verwerpen, dan brokkelt het systeem langzaam af en stort het uiteindelijk in. ‘Leven in waarheid’ was een eenvoudig maar krachtig idee dat een belangrijke rol heeft gespeeld bij de ondermijning van het communisme. Maar daar houdt de relevantie van het begrip niet op. Na de val van het communisme werd in Tsjecho-Slowakije en elders in Oost-Europa de democratie en de vrije markt omarmd. De Oost-Europeanen hadden hun doel bereikt. Maar ook het nieuwe systeem had tekortkomingen. Havel maakte zich nu zorgen over het ethische gehalte van het kapitalisme. Had de vrije markt een voldoende moreel fundament? Een terechte vraag, die na alle crises van de afgelopen jaren door veel meer mensen wordt gesteld.

Meer waarheid

Een belangrijke pijler van het moderne kapitalisme zijn de financiële markten. Ook daar dient de vraag gesteld te worden hoe het staat met de moraliteit van deze markt. Hoewel het financiële stelsel weinig gemeen heeft met het communisme, zou ook het financiële stelsel gebaat zijn bij meer waarheid. Meer waarheid over de kosten die klanten betalen. Meer waarheid over de risico’s die mensen lopen. Meer waarheid over de vaak conflicterende belangen van de spelers op dit toneel. Om maar een paar onderwerpen te noemen. Meer waarheid dient hier niet om het systeem omver te werpen maar om het beter te laten functioneren. Om toekomstige crises te helpen voorkomen en het kapitalisme weer een betere naam te geven zou het goed zijn als alle deelnemers aan het financiële spel zich voornemen om meer in waarheid te leven.